10. Taaguutit nassuiaataallu
Ikummatissap atorsinnaassusaa
Ikummatissap atornerani nukissiuut atorneqartup annertussusaa.
Nukissiuutinik atuineq tamakkiisoq
Ikummatissat atorlugit nunanut allanut innaallagiamik niuernermi iluarsiissutitut atorneqartarpoq. Kalaallit Nunaat innaallagiamik nunanut allanut akigisaqarneq ajornera pissutigalugu, nukissiuutinik atuineq tamakkiisoq aamma nukissiuutinik atuineq assiipput. Saqqummersitami uani nukissiuutinit atukkat taamaallaat atorneqarput.
Bruttonationalprodukti (BNP)
Bruttonationalprodukti tassaavoq, nunami tunisassiat kiffartuussinerillu nalingisa annertussusaat aatsitassanik ilanngarlugit. Nunap aningaasaqarnerata ineriartornera bruttonationalprodukti atorlugu malinnaavigineqartarpoq, nunap aningaasaqarnera BNP atorlugu malinnaavigineqartarpoq.
Umiarsuarnik orsersuineq
Umiarsuit tamalaaneersut nunami imartaata avataani angalasut nukissiuutinik niuerfigineqarneri, taakkununnga ilaapput umiarsuit sorsuutit aamma aalisariutit nunanit allaneersut. Umiarsuarnik orsersuineq nunami nukissiuutinik atuinermut ilanngunneqanngilaq.
CO2-mik silaannarmut mingutsitsineq
Annerpaamik nukissiuutinit kuldioxidimik (CO2) mingutsitsineq pisarpoq. Mingutsitsinerli allatigut aamma pisarpoq, ass. plastikkit eqqaavinni ikuallannerini aamma suliffissuarni suliaqarnernit mingutsitsinerit pisarput. Nukissiuuteqarnermik paasissutissani nunap iluaniit ikummatissat atorneqarneri naatsorsuutinut ilanngunneqarput, taakkununnga ilaapput gasolia aamma dieselolia, motorbenzina, petroliu, flaskegasi aamma nunap iluani ikummatissat igitat, nukissiuutitut atorneqartartut.
CO2-mut sanilliussineq (CO2-ækvivalenter)
Drivhusgassit assigiinngitsut oqimaalutarnerini ataatsimut uuttuut atorneqartoq. Gassit ataasiakkaarlugit drivhusimut sunniutaat aallaavigalugit oqimaassuserneqartarput. Assersuutigalugu metan (CH4) CO2 –mut sanilliullugu ukiut 100-t ingerlaneranni 25-eriaamik drivhusimut sunniuteqartarpoq. Lattergasi (N2O)ukiut 100-it ingerlaneranni 298-eriaamik sunniuteqarnerusartoq, taamaattumillu CO2-mut sanilliullugu 1 tonsi N2O = 298 tonsiulluni. Nukissiuuteqarnermik paasissutissani kuldioxidimik, metanimik aamma lattergasimik mingutsitsineq CO2-mut sanilliunneqarlutik (CO2-ækvivalenter) suliarineqarput.
Nukissiuutit imarisaat
Nukissiuutinit tunisassiat imarisaat. Nukissiuutit, innaallagiaq aamma ungasianit kissaq oqimaassut tunngavigalugu ikummatissap atorneqarsinnaanera imaluunniit initussusaa tunngavigalugu naatsorsorneqartarput. Saqqummersitami uani Tera joule (TJ) atorlugu nukissiuutit imarisaat nalunaarsorneqarput.
Siammarterinermi annaasat
Tunisassiornermi aamma nukissiuutinit atukkat tamakkernerisa assigiinngissutaat. Innaallagiap aamma ungasianit kissap siammarternerani annaasat tassaapput tunisassiap aamma Nukissiorfiit pisisartunut tunisaasa nikingassutaat.
Drivhusgassit
Drivhusgassi silaannaat ilagivaat, Nunarsuarmeersut kissat aalajangersimasut (langbølget varmestråling) tigusarpai. Imermit aalaq (H2O), kuldioxid (CO2), metan (CH4) aamma lattergassi (N2O) silaannarsuarmi nalinginnaasuupput pinngortitamit pisut, F-gassinik taaneqartartut (PFC, HFC og SF6) fluorinik imaqartut suliffissuaqarfinnit pinngortinneqartartut. Silaannarsuarmi drivhusgassit drivhusgassip sunniutanut malunniuttarput Nunarsuarlu kissarnerulertittarlugu.
Innaallagiamit kissaq
Imeq atorlugu nukissiorfinnit innaallagimit kissaq tunisassiarineqartarpoq. Innaallagiamit kissaq Qaqortumut, Narsamut, Nuummut, Sisimiunut aamma Ilulissanut siammarterneqartarpoq.
Nukissiuutinit atuineq tamakkerlugu
Nukissiuutinit atuineq tamakkerlugu tassaavoq atuisut, tassa suliffeqarfiit namminersortut, pisortat inuussutissarsiutaat aamma angerlasimaffiit atugaat. Nukissiuutit tunisassiornermut, kiffartuussinernut, init kiassarnerinut, qullernut, assartuinernut angallannernullu aamma atortunut allanut atorneqartarput. Nukissiuutitut atugassaanngitsut, ass. tarngutit, saliinernut aamma bitumen aqqusinniornernut qaliarsualiornernilu atorneqartartut. Atugassanngorlugit suliaqarnermi nuussinernilu nukissiuutinik atuineq, nukissiuutinit atuinermut tamakkiisumut ilanngunneqanngilaq. Aqqusinikkut, immakkut, silaannakkut ruujorikkullu assartuinermi angallassinermilu nukissiuutit atorneqartut tamarmik angalaassinermut assartuinermullu ilanngunneqarput. Taamaasilluni inuussutissarsiortuni angerlarsimaffinnilu nukissiuutini atuinermut angallassineq assartuinerlu ilanngunneqanngillat.
Nukissiuutinit naatsorsuinerit inerneri
Nukissiuutit tunisassiarineqartut annertussusaasa inerneri naatsorsorneqartarput. Atorneqarsinnaasunut nassuiaatit = atuiffiusut suuneri naatsorsuusiornermi tunngavigalugit suliarineqartarput. Atorneqarsinnaasut tassaapput: eqqussat aamma tunisassiat inernerat, atukkat inerneri tassaapput atuiffiusut 593-iusut tamarmiullutik inerneri. 593-it tassaapput; nunanut allanut tunisat, annaasat, siammarterinermi annaasat, quersuarniititat annertusineri, ilanngussallu 588-ineersut inuussutissarsiutini atorneqarsimasuupput namminerisamillu atugaallutik. Nukissiuutinit naatsorsuinerit inerneri 2004-mit 2020-mut suliaapput sanilliunneqarsinnaallutillu.
Nukissiuutinit tunisassiorneq
Nukissiuutinit tunisassiorneq tamakkerlugu naatsorsorneqartarpoq pingaarnermik nukissiuutit eqqussuinernik aamma avammut tunisinernik, nunani allani umiarsuarnik orsersuinernik aamma quersuarni allannguinernik iluarsiissuteqartillugit.
Nukissiuutinit atukkat
Ukiumut qaammatisiutit tunngavigalugit nukissiuutit atorneqartut nalunaarsorneqarsimasut tassaapput nukissiuutinit atukkat.
Ungasianit kiassarneq
Ungasianit kiassarneq imermit kissartumit pisarpoq. Imeq kissartoq ruujorit oqorsarluarneqarsimasut aqqutigalugit siammarterneqartarpoq. Ungasianit kissamik tunisassiorneq kiassaateqarfinnit, nukissiuuteqarfinnit kiassaatitalinnit imaluunniit ikuallaavinnit pisarpoq. Nukissiorfiit qulinik nukissiuuteqarfeqarput kiassaatitalinnik aamma 36-nik kiassaateqarfiuteqarput.
Flaskegassi (LPG)
Kulbrintit propan aamma butan flaskegassini akulerunneqartarput, erngutsini naqinneqarnerminni taakku imermut assingusumik imerpalasunngortarput. Suliffissuarni flaskegassit sanaartornernut, kissaanernit, nerisassiornernit atortutullu atorneqartarput.
Flybenzina
Silaannakkut angallassinermi aamma assartuinermi flybenzina avgas timmisartunut (stempelmotordrevne fly) aamma qulimiguulinnut atorneqartarpoq. Tuluttut aviation gasoline taaguutini ateqaatigaa. Nukissiuutinik paasissutissani flybenzina atorneqarpoq. Motorbenzinamut sanilliullugu flybenzin nikerarnera annikinneruvoq aamma naqitsinerup annikillinerani (qutsiliartuaartumi timminermi) aalanngortarnera annikinneruvoq.
Tunisassiornermi atuineq/ nammineq atugaq
Nukissiuutinik tunisassiaq tassaavoq, tunisassiorneq tamakkerlugu aamma ilanngaatissat ilanngaatigereerlugit tunisassiat, nikingassutaat.
Fuelolia
Oliat IFO-30, IFO-180 aamma HFO-380 ataatsimut taaneqartarput fuelolia. Taakku ikummatissaapput kinertut, immakkut assartuinernut aalisariutinullu anginerusunut atorneqartartut.
Gas-/dieselolia
Gasolia aamma dieselolia atorneqarnerminni kissaq qalaffigilertagaat assigiippoq, taakku atuuffii amerlanerpaat assigiipput, taamaattumik nukissiuutinik paasissutissani ataatsimut nalilersorneqarput.
Niuernermik aamma kiffartuussinermik inuussutissarsiortut
Tassaapput niuertunut tunisassiorfiit, atugassanik pisiniarfiit, inuit kiffartuussivii aamma pisortaqarfiit kiffartuussivii. Pisortaqarfiit kiffartuussivii tassaapput allaffissorneq aamma inuiaqatigiinnut kiffartuussiviit aningaasanik iluanaarniarfiunngitsut tassaasut; ilinniartitsineq, paaqqinnittarfiit isumaginniffiusut, peqqinneq, kulturi, eqqagassalerinerit allallu.
Eqqussuineq aamma avammut tunisineq
Eqqussuineq aamma avammut tunisineq nunat akornanni pisarpoq. Danmarki Savalimmiullu nunatut allatut naatsorsuutigineqarput. Taamaasilluni qallunaat suliffeqarfiutaannut Kalaallit Nunaanni akileraartussaatitaanngitsunut tunisineq avammut tunisinertut nalilerneqarpoq. Imaani suliffeqarfinnut tunisineq umiarsuarnik orsersuinertut isigineqarpoq.
Joule
Nukissiuutinut uuttortaatitut joule atorneqartarpoq, taanna atorlugu ajornannginnerusumik nukissiuutinik assigiinngitsunik sanilliusisoqarsinnasarpoq. Nukissiuutinik paasissutissani uku atorneqarput: 1 TJ (Tera Joule) = 1.000 GJ (Giga Joule).
Jet A-1
Jet A-1 petroliuuvoq silaannakkut angallannermut aamma assartuinermut atorneqartartoq. Nukissiuutinik paasissutissani Jet A-1 petroliunut allanut ilanngullugu naatsorsorneqarpoq.
Silap pissusaa pillugu isumaqatigiissut
Naalagaaffiit Peqatigiit silap pissusaa pillugu sinaakkusiilluni isumaqatigiissutaa. Silap pissusaa pillugu isumaqatigiissutip silaannarsuarmi inuit pinngortitaata drivhusgassip qaffasissusaata aalaakkaasunngortinneqarnissaa siunertaraa. Silap pissusaa pillugu isumaqatigiissummut nunat 192-it peqataapput.
Silap pissusaa tunngavigalugu iluarsiineq
Silap pissusaa ukiumiit ukiumut nikerartartoq kiassarnermut sunniuteqartarpoq. Ulluni annertussusiliiffiit (graddagetallet), Danmarks Meteorologisk Institutimit (DMI) aalajangiunneqartartoq atorneqartarpoq. Ulluni annertussusiliiffiit (graddagetallet) tassaapput ullut agguaqatigiissillugu 17˚C-init nillernerusut amerlassusaat, 17˚C aamma ulloq unnuarlu agguaqatigiissillugu kissap nikingassutaasa assigiinngissusaat. Silap pissusaa tunngavigalugu iluarsiineq paasissutissani pineqartuni ataasiakkaani tamani, kiassarnermut nukissiuutini atorneqarpoq. Ukiumi pineqartumi ulluni annertussusiliiffiit (graddage) ukiumi pineqartumi ullunut nalinginnarnut naleqqiunnerisigut pisarpoq. Ukiumi nalinginnaasumi ulluni annertussusiliiffiit (graddage) ukiut 20-it ingerlaneranni agguaqatigiissitsinernut ilanngunneqartarput.
Nuussineq
Innaallagiamik aamma ungasianit kissamik tunisassiorneq.
Nuussinermi annaasat
Tunisassiornermiatukkat tamaasa ilanngullugit aamma tunisap nikingassutaat.
Kyoto-mi isumaqatigiissut
Naalagaaffiit peqatigiit silap pissusaa isumaqatigiissutaanut Kyoto-mi isumaqatigiissut isumaqatigiissutaavoq. Tassani nunat suliffissuaqarfiusut drivhusgassinik (kuldioxid, metan, nitrogenoxider (lattergas), hydrofluorcarboner, perfluorcarboner aamma svovlhexafluorid) silaannarmik mingutsitsinerat 1990-imut sanilliullugu 5 pct.-imik 2008-miit 2012-imut annikillisinneqarnissaat isumaqatigiissutigineqarpoq. 2002-mi Inatsisartut isumaqatigereerlugit Danmarkimit Kyoto-mi isumaqatigiissut Kalaallit Nunaannut aamma Savalimmiunut atuutsilersinneqarpoq.
Kissaq sinneqartoorut
Inuussutissarsiorfinnit kissaq sinneqartoorut. Assersuutigalugu ikuallaaviit kissaq sinneqartoorut Nukissiorfinnut akigisarpaat, Nukissiorfiit kissaq ungasianit kissamut aqqut atorlugu siaruartertarpaat. Nukissiuutinut paasissutissanut kissamit sinneqartoorutinit pisoq ikummatissanut atuisunut ilanngunneqarneq ajorpoq, ikummatissaq nioqqutissiatut pingaarnertut inissinneqartarnera pissutaalluni. Namminersortut kissamik ungasianiit pisumik tunisassiornerat nukissiuutinit iluanaarutinut ilanngunneqartarpoq.
Nukissiuutinik pingaarnernik tunisassiorneq
Råoliamik, aamaruutissanik aamma naturgasinik kiisalu piujuartussamik nukissiuutinik tunisassiorneq. Kalaallit Nunaanni, imeq atorlugu nukissiuutinit aamma ikuallaavinnit tunisassiorneq annermik ingerlanneqartarpoq.
Inuussutissarsiutit tunisassiortut
Nunalerinermik, piniarnermik, aalisarnermik, aatsitassarsiornermik aamma suliffissuaqarnermik inuussutissarsiortut. Nukissiuutinik paasissutissani Kalaallit Nunaanni Inuussutissarsiummik Ingerlataqartunik Nalunaarsuiffik (IIN) tunngavigalugu inuussutissarsiutit suliarineqarput.
Sinaakkusiilluni isumaqatigiissut
Sinaakkusiilluni isumaqatigiissut Naalakkersuisut aamma Danmarkimi miljøministerip isumaqatigiissutigivaat, sinaakkusiilluni isumaqatigiissummi Kyouto-mi isumaqatigiissut atuutsilertinneqarpoq. Sinaakkusiilluni isumaqatigiissut 2001-imi septembarimi atuutsilersinneqarpoq. Isumaqatigiissut malillugu Kalaallit Nunaata drivhusgassinik anititsinini 8 pct.-imik annikillisittussaavaa 2008-miit 2012-imut, Kalaallit Nunaanni imaluunniit Kalaallit Nunaata eqqaani, silaannarmik mingutsitsisumik suliaqartoqalissagaluarpat, immikkut ittumik isumaqatigiissusiorsinnaalluni.
Annikillisaasussaatitaaneq
CO2-mik aniatitsinerup annikillinissaa nunami suliniuteqarnikkut pissaaq, tamanna anguneqassaaq CO2 –kvotenik pisinikkut imaluunniit CO2 –mik aningaasaliinikkut, taamaasilluni CO2 –mik akiitsoqalerluni.
Imminut pilersornerup annertussusaa
Imminut pilersornerup annertussusaa nukissiuutinik paasissutissani, tassaapput nukissiuutit pingaarnerit nukissiuutinit atukkat tamarmiusunut sanilliunneri.
Solari
Solari gasoliamut maani taaguutitut atorpoq. Solar suliffeqarfiuvoq siornatigut gasoliamik akigisaqartartoq. Gasoliamulli taaguutigineqartartoq solari suli atorneqarpoq.
Spildolia
Olia, suliffissuarni aamma nuussinerni atorneqartartoq, nukissiuutinik paasissutissani smøroliamut ilaatinneqarpoq
Angallassineq aamma assartuineq
Angallassineq assartuinerlu tamarmi suliffeqarfiit ataasiakkaat iluanni angallassineq aamma assartuineq minillugu. Aqqusinikkut, immakkut aamma silaannakkut kiisalu illersornissamik suliaqartuni angallanneq aamma assartuinerlu tassani pineqarput.
Kalaallit Nunaata avataaneersunik umiarsuarnik orsersuisarneq
Kalaallit Nunaannit nukissiuutinut nunanit allaneersunit umiarsuarnut (olia) tunisisarnera, umiarsuit tassaapput sorsuutit aamma aalisariutit. Umiarsuarnut aalisariutinullu Kalaallit Nunaanneersunut tunisineq ilanngunneqanngilaq. Kalaallit Nunaata avataaneersunik umiarsuarnik orsersuisarneq nukissiuutinik atuinermut ilanngunneqanngilaq, nunanut allanut tunisinernut aamma ilaanngilaq.
Aatsitassanik piiaaneq aamma suliaqarneq
Råoliamik naturgasimillu tunisassiorneq suliaqarnerlu. Kalaallit Nunaanni olianik naturgasimillu aatsitassarsiortoqarpoq. Maanna Kalaallit Nunaanni aatsitassanik piiaasoqaranilu suliarinnittoqanngilaq.
Kiassaateqarfiit
Nanortalimmi, Qaqortumi, Paamiuni, Nuummi, Maniitsumi, Sisimiuni, Aasianni, Qasigiannguani, Ilulissani, Uummannami, Upernavimmi Qaanaamilu kiassaateqarfiit oliatortut atorneqarput.
Ataavartumik tunngaveqartumik nukissiaq
Ataavartumik tunngaveqartumik nukissiaq tassaavoq; imeq atorlugu nukissiorneq, anorisaatit atorlugit nukissiorneq, seqernup qinngorneri atorlugit nukissiorneq, geotermi, biomasse (halm, skovflis, ikuallaanerit, træpiller, qisunnit igitat, aalisakkanit orsoq aamma eqqakkat arrortinneqarsinnaasut) biogassit, bioethanol, biodiesel aamma varmepumpit.
Ataavartumik tunngaveqartumik nukissiaq il.il.
Nukissiuut ataavartoq eqqakkanik arrortinneqarsinnaanngitsumik ilaqanngitsut.
Oqimaassutsip annertussusia (Vægtfylde)
Imerpalasup oqimaassusaata annertussusaa aamma oqimaassutsip pineqartup 4 graders celsiusimiitsilluni initussusaa, ass. ton/m3.